Wieczne problemy z pamięcią

Bez wątpienia każdy z nas narzekał w pewnym momencie na swoją pamięć. Żyjemy w świecie, w którym liczba otaczających nas informacji zdecydowanie przewyższa zdolności poznawcze naszego, nie różniącego się wiele od naszych paleolitycznych przodków, mózgu. Informacje, które tłoczymy sobie do głowy każdego dnia są redundancyjne – wielu z nich nie potrzebujemy do przeżycia i funkcjonowania.

Dar niepamięci jest przez nas bardzo niedoceniany, szczególnie w sytuacji, gdy musimy w krótkim czasie przyswoić bardzo dużą ilość informacji. Do głowy przyjść może wiele takich sytuacji: przygotowania do egzaminu, recytowanie wiersza na pamięć w szkole, przemowa publiczna, nauka języka obcego czy właśnie konieczność przyswojenia ściany leków na najbliższe zajęcia.

I dlatego też postanowiłem popełnić ten artykuł, a właściwie serię artykułów, w których to będziemy przyglądać się pamięci – jej budowie, fizjologii, procesowi. Z poziomu psychologicznego wejdziemy na profil ewolucyjny, by następnie zejść do poziomu biologii molekularnej. Przemierzymy oceany pamięci długotrwałej na statku pamięci deklaratywnej, by w na koniec zanurzyć się w głębinach pamięci sensorycznej.

Jednak zanim wyruszymy w podróż po wodach naszego umysłu, musimy się na ten wojaż odpowiednio przygotować. Dlatego też zaczniemy od starego jak dziedzictwo Rzymu powiedzenia – repetitio mater studiorum est.

Ubierając jednak to pradawne powiedzenie w nowe brzmienie, należy porozmawiać o SR (Spaced Repetition). Jest to jedna z form uczenia, która ma swoje podwaliny w nauczaniu opartym na dowodach (EBE – evidence-based education; analogiczne do znanej nam wszystkim EBM).

Sama metoda polega na regularnym powtarzaniu materiału w odpowiednim przesunięciu czasowym. I o ile można ją zastosować do niemalże wszystkiego, to jest najlepszym sposobem, gdy musimy przyswoić dużą ilość materiału, która musi pozostać w naszej pamięci długotrwałej.

Na temat SRS (ukrywający się pod wieloma nazwami – spaced rehearsal, expanding rehearsal, graduated intervals, repetition spacing, repetition scheduling, spaced retrieval and expanded retrieval) powstało bardzo wiele prac naukowych – wszak zaprojektowanie takiego eksperymentu nie jest zbytnio skomplikowane.

Jedną z pierwszych napisał Ebbinghaus już w 1885, przez niektórych uważany za “ojca” całej metody, co wprawdzie pozostaje dosyć kontrowersyjne (ciężko jest nazwać metodę Ebbinghausa typową metodą SR, ale jest z pewnością pierwszą pracą, w której wykazuje on pozytywne działania tzw. spacing effect).

Zauważył on, że liczniejsze powtórzenia w krótszym okresie nie są wcale skuteczniejsze, niż mniej liczne powtórzenia w dłuższym okresie. Przez kolejne lata psycholodzy, neurobiolodzy i kognitywiści starali rozpracować się temat ludzkiej pamięci. 

I o ile tajemnice ludzkiego umysłu nadal pozostają dla nas zagadką, to metoda SR utrzymała swoją pozycją i stała się jednym z wiodących sposobów na planowanie długodystansowej nauki. Pod koniec artykuły zamieszczę kilka odnośników dla tych, którzy będą chcieli bardziej zgłębić temat.

Idea polega na przyswojeniu danej porcji materiału w dniu zero, który następnie powtarzany jest w kolejne dni. Interwał pomiędzy poszczególnymi powtórkami wydłużają się. W sposobie Leitnera, gdy dana informacja przy powtórce została poprawnie odtworzona z pamięci, przesunięta jest do kolejnej powtórki. W przypadku pomyłki, wraca ona na sam początek kolejki (w ten sposób trudniejsze informacje są powtarzane dużo częściej niż informacje łatwiejsze czy też banalne). Ten skomplikowany wywód można by zastąpić prostym, obrazkiem:

Jak można się domyśleć, SR zakłada podział materiału, którego się uczymy na odpowiednie, niepodzielne części (które dla przejrzystości i podniosłości artykułu postanowiłem nazwać “kwantami materiału” – nie mylić proszę z prawdziwą fizyką), a te umieszczamy na fiszkach (flashcards). Oczywiście, można stosować metodę SRS do wszelakich form uczenia się, jednak najczęściej używana jest właśnie do tworzenia i odtwarzania fiszek.

Samo tworzenie fiszek wiąże się z pewnymi zasadami efektywności:

• jedna fiszka – jedna (maksymalnie dwie) informacje. Przykład ze strony SuperMemo:

• Dodawanie do fiszek obrazków, kolorów, rysunków, dźwięków (gdy tworzymy je cyfrowo), aby zaangażować więcej zmysłów i wytworzyć skuteczniejsze haki pamięciowe;
• Nie należy tworzyć fiszek, które pytają o całe listy elementów, dla przykładu:

• Używaj jak najmniejszej liczby słów na fiszkach – tylko to, co jest absolutnie niezbędne;
• Najpierw zrozum materiał, a potem go powtarzaj – bez odpowiedniego przygotowania mózgu do informacji nawet najlepsza fiszka nie pomoże nikomu zapamiętać ciągu liczb pi (do tego są inne metody).

Wielu ludzi zaznajomionych ze spaced repetition z pewnością poleca odpowiednie SRS (tj. Spaced Repetition Software) – programy, które mają wbudowane algorytmy, które namawiają nas do powtarzania konkretnego materiału w konkretne dni (interwały oraz częstości powtórzeń można w nich modyfikować).

Oczywiście – wszystko to można zrobić w sposób jak najbardziej analogowy, jednak wszechogarniająca nas technologia pozwala nam to robić zdecydowanie efektywniej, zastępując najbardziej (oprócz tworzenia fiszek) nużący proces – czyli ustanawiania odpowiednich stosików. 

Najczęściej stosowane SRS to:

Anki (jap. 暗記 – pamięć) – otwartoźródłowy program, chyba najpopularniejszy w tym zestawieniu. Jest darmowy na wszystkie systemy poza iOS, i o ile może wyglądać na pierwszy rzut oka dosyć topornie, to ma bogaty arsenał do modyfikacji zarówno fiszek, jak i interfejsu (choć w tym drugim przypadku konieczna może okazać się znajomość podstaw styli CSS), przez co można zrobić w nich absolutnie wszystko. Dodatkowo istnieje wiele gotowych talii, które użytkownicy umieszczają w sieci (mimo to, gorąco zachęcam do tworzenia własnych talii, zdecydowanie ułatwia to zapamiętywanie).

Quizlet – program dostępny w formie freemium (za wersję lepszą i bez reklam trzeba zapłacić), z ciekawszą szatą graficzną oraz, poza klasycznymi fiszkami, kilkoma rodzajami “gier” do nauki. Quizlet posiada również olbrzymią bazę stworzoną przez użytkowników, można oczywiście tworzyć własne talie.

SuperMemo – aplikacja opracowana przez Piotra Woźniaka w 1985 roku i do dzisiaj rozwijana, stosuje wiele technik przyspieszonego uczenia się – jest jednak płatna. Dostępny jest darmowy pierwszy miesiąc.

Brainscape – amerykański program z olbrzymią bazą gotowych fiszek do różnych dziedzin nauki, stosujący klasyczne SRS. Dostępny w abonamencie.

Co to jednak oznacza dla nas? Przede wszystkim, należy wyciągnąć z podanych informacji znaczącą lekcję – aby się efektywnie uczyć, trzeba umieć się uczyć. Mimo, że SR jest wyjątkowo żmudną i czasochłonną metodą, umożliwia nam zrozumienie i nauczenie się olbrzymich porcji materiału, które pozostaną na długo w naszej pamięci. Jest to też rozwiązanie problemu, które z pewnością może przytrafić się podczas nauki farmakologii – w jaki sposób wciąż pamiętać o lekach z pierwszego tematu w momencie kończenia ostatniego?

I na sam koniec – mem dla miłośników Anki i SR 😉

“Wieczne problemy z pamięcią” to pierwszy z serii artykułów poświęcony metodyce nauki, pamięci, biologii uczenia się i kognitywistyki. W następnych częściach przejrzymy się neurobiologii pamięci, zrozumiemy czym jest deadtime i jak go wykorzystywać, odkryjemy potęgę haków pamięciowych, wytłumaczymy czym są pałace pamięci i nauczymy się, w jaki sposób tworzyć mnemotechniki, które pomagają, a nie przeszkadzają w zapamiętywaniu. À bientôt!

Pełna lista oprogramowania typu SRS wg Wikipedii – https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_flashcard_software

Spaced Repetition:

https://www.gwern.net/Spaced-repetition?fbclid=IwAR2CbeViUdyKFx_R1DB0hRjCo7KyQQmgKdwer7zEYpoi72bIhyH8cNk-jUI

Ebbinghaus:

https://supermemo.guru/wiki/Hermann_Ebbinghaus_(1885)_and_spaced_repetition_(1985)

Spacing effect:

https://supermemo.guru/wiki/Spacing_effect

Kilka badań naukowych:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5476736/

https://www.researchgate.net/publication/290511665_Spaced_Repetition_Promotes_Efficient_and_Effective_Learning_Policy_Implications_for_Instruction

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30670661/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24910566/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31036763/